معرفی کامل کاروانسراهای مشهد
تاریخچه کاروانسرا در ایران
مقدمه:
موقعیت اقلیمی و اب و هوای گرم و خشک سرزمین های مرکزی ایران سبب دوری شهر ها و ابادی ها از یکدیگر شده بود مسافرانی که به دلایل تجاری، نظامی،سیاسی،زیارتی نیازمند سفر کردن در این مناطق بودند باید برای اسایش و حفاظت درمقابل راهزنان ، موانع طبیعی چاره ای می اندیشیدند این چاره اندیشی و ایده گرفتن ها موجب شکل گیری کاروانسرا ها در ایران شد
معنی کلمه کاروانسرا:
کاروان سرا از دو بخش “کاروان” +”سرا” تشکیل شده است
“کاروان” به معنی گروه مسافرانی که با هم سفر میکنند،قافله(منبع:فرهنگ فارسی معین)
“سرا” به معنی خانه،مکان (منبع:فرهنگ فارسی معین)، کاروانسراهای شهری
“کاروان سرا” عمارتی که در ان کاروان منزل کند،کاروانگاه،سرای کاروان،خان،رباط،سرا(منبع:فرهنگ لغت دهخدا)
مترادف کلمه کاروانسرا :
کلمات ساباط،کاربات،خان،زاویه،خانقاه،رباط و منزل گاه مترادف کلمه کاروانسرا میباشند
شعرا و بزرگان هنر،فرهنگ،فضل و معرفت در اثار خود از مفهوم کاروانسرا بهره بسیاری برده اند و جهان،دل و…. را به کاروانسرا تشبیه کرده اند تا از این طریق به کوتاه بودن زندگی،موقت بودن،فانی بودن،غنیمت شمردن فرصت،بی مهری معشوق و… اشاره ای بکنند
تاریخچه ساخت کاروانسرا :
شکل گیری کاروانسرا به زمان پادشاهان هخامنشی بر می گردد و در اصل تکامل ایستگاه های پستی هخامنشی یا همان چاپارخانه ها بودند با اسلامی شدن ایران اهمیت کاروانسرا ها افزایش یافتند و کارکرد مذهبی نیز به کارکرد های دیگر ان افزوده شد در دوره سامانیان،ال بویه،ال زیار،به خصوص غزنویان احداث بناهای عام المنفعه از جمله کاروانسرا رونق بسیاری گرفت در دوره سلجوقیان با گستردگی جغرافیای سیاسی و تجاری کاروانسراهای زیادی با طرح و الگوی ایران پیش از اسلام ایجاد شد اما بی شک دوره طلایی ساخت کاروانسرا ها در ایران به دوره صفویه و شاه عباس اول برمیگردد در این دوره هزار کاروانسرا در سراسر ایران ساخته میشود از اواخر دوره صفویه تا اواسط دوره قاجار بدلیل جنگ های بسیار کار عمرانی زیادی انجام نمیشود و تعداد کاروانسراها کاهش داشته است.اخرین دوره ساخت و بازسازی کاروانسراهای گذشته در ایران دوره قاجار میباشد با ضعیف شدن نقش کاروان ها در حمل و نقل و گرفتن جای انها توسط وسایل حمل و نقل موتوری،ساخت مسافرخانه ها،مهمان پذیر ها و هتل ها به تدریج کاروانسراها کارایی خود را از دست دادند و پایان دوران ساخت کاروانسرا ها در ایران فرا میرسد البته در دهه های اخیر در جاده های برون شهری مکانهایی برای استراحت مسافران به نام مجتمع های خدماتی رفاهی ساخته شده اند که تقریبا عملکردی مشابه عملکرد کاروانسراهای گذشته دارند
تقسیم بندی کاروانسراها:
- کاروانسراهای زمستانی
- کاروانسراهای تابستانی
- کاروانسراهای درون شهری
- کاروانسراهای برون شهری
کاروان سراهای درون شهری :
نزدیک دروازه های شهر ها بودند و یا درون و مجاورت بازارها قرار داشتند کاروانسراهایی که در مجاورت بازار بودند علاوه بر مکان اقامت کاروانیان، فعالیت های تجاری، سرای بازرگانی،محل دفتر،انبار تجار بازرگانی نیز بودند این کاروانسراها که نقش عمده فروشی را در شهرها داشتند همچنان بانام سرا به فعالیت خود ادامه میدهند
منابع:
بلال شانواز-راضیه خاقانی،”کاروانسراهای ایران زمین”
مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”
کاروانسراهای شهرستان مشهد،بینالود
مقدمه:
در گذشته به خصوص دوره صفویه در راههای منتهی به شهر مشهد و همچنین در خود شهر مشهد کاروانسراهای بسیاری دایر گردیدند عواید حاصل از این کاروانسراها جز انها که خصوصی بودند بیشتر وقف مدارس مشهد و امور خیریه می شدند.
- تعداد کاروانسراهای شهر مشهد را فریزر سیاحی که در سال 1821 میلادی به شهر مشهد امده است بیست و پنج عدد ذکر میکنند
- خانیکوف در سال 1858 میلادی به شهر مشهد می اید و تعداد کاروانسراها را شانزده عدد ذکر میکند و نام ان ها را “کاروانسرای کاشانی،درود،قزوین،سالار،رضاقلی میرزا،گمرگ،زنبورکچی،بهادرخان،امام جمعه،گندم اباد،زغالی،سلطان،میرمعین،دارالزوار،شاه وردیخان”چنین بیان میکند.
(منبع: بهروز طاهرنیا،”مشهد از نگاه سیاحان از سال 1600تا 1914 میلادی”)
کاروانسراهای موجود شهرستان مشهد،بینالود :
باز سازی شده:
- رباط زمستانی ویرانی
- رباط خاکستری
- کاروانسرای فخر داوود
- کاروانسرای بابا قدرت
در حال باز سازی:
- کاروانسرای سنگ بست
- کاروانسرای اسحاق خانی
- کاروانسرای نظام الدوله
- کاروانسرای علاقبند
- کاروانسرای طرق
- رباط سفید
رها و تخریب شده:
- رباط ماهی(قدیمی ترین کاروانسرای شهرستان مشهد دوره غزنویان)
- رباط چاهه
- رباط خونی
- رباط کلمبه
- رباط بساروج
- رباط پای گدار
- رباط جهان اباد
- رباط چهار حوض
لیست کاروانسراهای شهرستان مشهد،بینالود
منبع: اداره میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی استان خراسان رضوی
- کاروانسرای نظام الدوله
- کاروانسرای اسحاق خانی
- کاروانسرای سنگ بست
- کاروانسرای بابا قدرت
- کاروانسرای فخرداوود
- کاروانسرای علاقبند
- کاروانسرای طرق
- رباط ویرانی
- رباط جهان اباد
- رباط ماهی
- رباط چاهه
- رباط سفید
- رباط خونی
- رباط خاکستری
- رباط کلمبه
- رباط بساروج
- رباط پای گدار
- رباط چهار حوض
منبع:
مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”