جغرافیای طبیعی و انسانی شهر مشهد
Natural geography and human geography of Mashhad
موقعیت شهرستان مشهد
مقدمه:
- شهر مشهد در شمال شرقی ایران قرار دارد
- دﺷﺖ ﻣﺸﻬﺪ ﻣﻴﺎن دو رﺷﺘﻪ ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﻫﺰارﻣﺴﺠﺪ – ﻛﭙﻪ داغ در ﺷﻤﺎل و ﻣﺤﻮر بینالود- ﺷﺎه ﺟﻬﺎن در ﺟﻨﻮب واﻗﻊ ﺷﺪه اﺳﺖ (وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
- شهر مشهد مرکز شهرستان مشهد میباشد
- شهر مشهد با 351 کیلومتر مربع دومین شهر پهناور ایران است
جمعیت شهر مشهد
بر اساس براورد جمعیتی که شهرداری مشهد در سال 1397 انجام داده است شهر مشهد دارای جمعیت تقریبا سه ملییون و دویست هزار نفر میباشد
اقلیم شهرستان مشهد
و بر اساس طبقه بندی های اقلیمی:
اﻗﻠﻴﻢ ﻣﺸﻬﺪ ﻋﻤﺪﺗﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از ارﺗﻔﺎع اﻟﺒﺮز ﺷﺮﻗﻲ میباشد ﻛﻪ ﺿﻤﻨﺎ در ﻛﻨﺎر اراﺿﻲ ﭘﺴﺖ ﻛﺸﻒرود بسیار ﻣﺘﻐﻴﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺑﺮاﺳﺎس سیستم ﻃﺒﻘﻪ ﺑﻨﺪي ﻛﻮﭘﻦ، اب و ﻫﻮای مشهد در ﻣﻘﻴـﺎس ﻣـﺎﻛﺮو از ﻧـﻮع B ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺸﻚ اﺳﺖ که در آن ﻣﻴﺰان ﺗﺒﺨﻴﺮ ﺑﻴﺶﺗﺮ از ﺑﺎرﻧﺪﮔﻲ میباشد در ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻓﺮﻋﻲ اﻗﻠـﻴﻢ مشهد ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاي اﺳﺘﭙﻲ، ﻳﻌﻨـﻲ ﺣـﺪ ﻓﺎﺻـﻞ اﻗﻠـﻴﻢ ﺧﺸـﻚ وﻣﺮﻃﻮب ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد بر اساس سیستم طبقه بندی دوﻣﺎرﺗﻦ اﻗﻠﻴﻢ مشهد اﻗﻠﻴﻢ ﺧﺸﻚ ﺑـﺎ ﺿـﺮﻳﺐ ﺧﺸـﻜﻲ 10 تا 20 است و از ﻧﻈﺮ دﻣﺎ ﺗﻴﭗ ﺳﺮد میباشد(وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
مشهد در اقلیم نیمه صحرائی(نیمه بیابانی یا نیمه خشک) قرار دارد در این اقلیم تابستان ها گرم و خشک و زمستان ها سرد میباشد (منبع:دکتر محمد حسن گنجی،”تقسیمات اقلیمی ایران”)
عوامل تاثیر گذار بر اقلیم
عوامل تاثیر گذار بر اقلیم شهر مشهد:
- قرار گرفتن در عرض شمالی 36 درجه
- قرار گرفتن در اقلیم نیمه صحرائی
- همسایگی با کویر قره قوم ترکمنستان
- تداخل جبهه های اب و هوایی
- وجود دو رشته کوه هزار مسجد و بینالود . ﺣﻀﻮر ارﺗﻔﺎﻋﺎت ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن، ﺗﻨﻮع ﺗﻮﭘﻮﮔﺮاﻓﻲ و ﺗﻐﻴﻴﺮات ارﺗﻔﺎع در ﺳﻄﺢ ﻣﻨﻄﻘﻪ
- شدت دما
- رطوبت نسبی
- نوع خاک
- نحوه بهره برداری از زمین
- متوسط بارندگی سالانه کمتر از 250 میلیمتر
- ویژگی و کیفیت بارندگی
- عناصر اب و هوایی که مقدار تبخیر راتنظیم میکند
- فصل بارش(توضیع نامناسب زمانی و فصلی)
طول و عرض جغرافیایی شهر مشهد
شهر مشهد در 36 درجه و 17 دقیقه عرض شمالی از خط استوا و 59 درجه و 36 دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار مبدا قرار گرفته است
توپوگرافی شهرستان مشهد
شهر مشهد در دشت توس،حوضه ابریز کشف رود و بین رشته کوه های هزار مشجد و بینالود قرار دارد(منبع:محمود رضا برازش،”مشهد”)
لینک عکس توپوگرافی شهر مشهد (منبع سایت وبسایت جامع هوا و اقلیم شناسی ایران)
http://www.lib.utexas.edu/maps/jog/iran/txu-oclc-58750648-nj40-16.jpg
همسایه های شهرستان مشهد
همسایه های شهرستان مشهد عبارتند از:
- از شمال به شهرستان های کلات و درگز
- از شمال غربی به شهرستان چناران
- ازجنوب به شهرستان فریمان
- از جنوب غربی به شهرستان تربت حیدریه
- از شرق به شهرستان سرخس
- از غرب به شهرستان های بینالود و نیشابور
بخش های شهرستان مشهد
- شهرستان مشهد در گذشته دارای چهار بخش مرکزی،احمد اباد،رضویه،طرقبه بوده است پنج شهر مشهد،ملک اباد،رضویه،طرقبه شاندیز و 13 دهستان جزو شهرستان مشهد بودند(منبع:معاونت فرهنگی شهرداری مشهد،”مشهد”)
- از سال1387 بخش طرقبه شاندیز از شهرستان مشهد جدا شده است و تشکیل شهرستانی جدید به نام بینالود را داده است
متوسط دمای شهر مشهد
عرض جغرافیایی عامل تعیین کننده دما در نقاط مختلف کره زمین است البته عوامل دیگری نیز موثر هستند مشهد در عرض جغرافیایی 36 درجه و در اقلیم نیمه خشک قرار دارد در این اقلیم از نظر دما 50 درصد را تیپ دمایی سرد و 34 درصد از ان را تیپ دمایی فرا سرد پوشش میدهد (منبع:رمضان طهماسبی،رضا رجبی ثانی،”بهره برداری از منابع اب در بیابان”)
- متوسط درجه حرارت شهر مشهد 14.4درجه سانتی گراد میباشد
- متوسط دمای سالانه از سال 1375 تا 1384، 22.4 درجه بوده است (وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
- بیشترین درجه حرارت ثبت شده در تابستان های شهر مشهد 43+ درجه بوده است
- کمترین درجه حرارت ثبت شده در زمستان های شهر مشهد 25- درجه بوده است
- اختلاف میانگین درجه حرارت در سردترین و گرم ترین ماه سال در شهر مشهد حدود 25 درجه سانتیگراد است
ﺑﺮرﺳﻲ و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺟﺬب اﻧﺮژي ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺮ ﺑﺪﻧﻪﻫﺎی ساختمان ها:
در ﺷﻬﺮ ﻣﺸﻬﺪ ﻫﻔﺖ ﻣﺎه از ﺳﺎل ﺷﺮاﻳﻂ اﻗﻠﻴمی ﺑﻪﮔﻮﻧﻪ اي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي دﺳﺘﻴﺎﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﺮاﻳﻂ آﺳﺎﻳﺶ در ﻣﺤﻴﻂ ﺧﺎرج ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺑﻬﺮهﮔﻴﺮي از اﻧﺮژي ﺗﺎﺑﺸﻲ ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺿﺮوري اﺳﺖ(مهر،ابان،اذر،دی،بهمن،اسفند،فروردین) در ﺳﺎﻳﺮ ﻣﺎﻫﻬﺎي ﺳﺎل(اردیبهشت،خرداد،تیر،مرداد،شهریور) ﺷﺮاﻳﻂ آب و ﻫﻮاﻳﻲ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﺮاي اﻓﺮاد ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺨﺺ در ﻓﻀﺎی سایه اﺣﺴﺎس آﺳﺎﻳﺶ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد ﺳﻄﻮح ﻗﺎﺋﻢ (دﻳﻮارﻫﺎ) ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﻄﻮح اﻓقی در ﻣﺠﻤﻮع ﮔﺮﻣﺎي ﻛﻢﺗﺮي درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. ﺑﻪ ﻃﻮری که در دﻳﻮارﻫﺎي رو ﺑﻪ ﺟﻨﻮب و ﺗﺎ اﻧﺤﺮاف 60 درجه ﺑﻪ سمت ﺷﺮق و ﻳﺎ ﻏﺮب ﺣﺪود 60% سطوح افقی و دﻳﻮارﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و غربی 50% سطوح افقی ،دﻳﻮارﻫﺎي ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ و ﺷﻤﺎل غربی 20-30% سطوح افقی و دﻳﻮارﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ ﺣﺪود 10% درﺻﺪ ﺳﻄﻮح اﻓﻘﻲ ﮔﺮﻣﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻫﺮﭼﻪ دﻳﻮار ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺟﻨﻮب ﺑﭽﺮﺧﺪ ﮔﺮﻣﺎي ﺑﻴﺶﺗﺮ و ﻫﺮﭼﻪ ﺑﻪ ﺟﻬﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﭽﺮﺧﺪ ﮔﺮﻣﺎي ﻛﻢﺗﺮي از ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ .در ﻣﻮاﻗﻊ ﺳﺮد ﻗﺮارﮔﻴﺮي دﻳﻮار ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺑﻪﺳﺰاﻳﻲ در ﻣﻴﺰان ﮔﺮﻣﺎي درﻳﺎﻓﺘﻲ از ﺧﻮرﺷﻴﺪ دارد .ﺑﻪ ﻃﻮر ي ﻛﻪ دﻳﻮارﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ- ﺟﻨﻮب ﺷﺮقی(تا 50 درجه انحراف به شرق) و جنوب غربی (تا 30 درجه انحراف به سمت غرب) در ﻣﻮاﻗﻊ ﺳﺮد ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻳﺎ ﻣﺴﺎوي ﺳﻄﻮح اﻓﻘﻲ ﮔﺮﻣﺎ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. ﻫﺮ ﭼﻪ دﻳﻮار از ﺳﻤﺖ ﻏﺮب ﻳﺎ ﺷﺮق، ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺷﻤﺎل ﺑﭽﺮﺧﺪ شدت گرمای ﺧﻮرﺷﻴﺪ روي آن ﻛﺎﻫﺶ ﻣﻲ ﻳﺎﺑﺪ. دﻳﻮارﻫﺎي ﺷﻤﺎﻟﻲ، ﺷﻤﺎل ﺷﺮﻗﻲ و ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ تا 30 درﺟﻪ اﻧﺤﺮاف از ﺷﻤﺎل ﻛﻢﺗﺮﻳﻦ ﮔﺮﻣﺎ را در ﻃﻮل ﺳﺎل از ﺧﻮرﺷﻴﺪ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲ کنند (وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
نمودار بیو کلماتیک مشهد
جدول ماهانی مشهد بین سالهای 1375 تا 1385
میزان رطوبت شهر مشهد
متوسط حداقل و حداکثر سالانه رطوبت بین 36.5 درصد در تیرماه و 71.9 درصد در دی ماه میباشد (منبع:علیرضا رضوانی،”در جستجوی هویت شهری وزارت مسکن و شهرسازی”)
مشهد در تابستان و تیرماه دارای رطوبت نسبی 30 الی 50 % میباشد و در زمستان و بهمن ماه رطوبت نسبی بالای 70% است (وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
جهت وزش باد در شهر مشهد
بررسی امار باد ها در مشهد :
- حاکی از وجود یک سیستم ضعیف محلی است که از وجود ارتفاعات غرب این شهرستان ناشی میشود
- جهت وزش باد ها به طور عمده شمال و شمال غربی و بعداز ظهر ها جنوب شرقی است
- به طور کلی جهت وزش باد غالب در مشهد جنوب و جنوب شرقی است
- درصد و سرعت وزش بادهایی که در فصل تابستان میوزند بیشتر از سایر بادها است
- مشهد در معرض بادهای سرد اسیای مرکزی نیز قرار دارد
از آﻧﺠﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎد ﺟﻨﻮﺑﻲ ﺑﻴﺸﺘﺮ در ﻓﺼﻮل ﺳﺮد ﺳﺎ ل پائیز و زﻣﺴﺘﺎن ﻣﻲوزد ﻟﺬا ﺑﻪ ﻟﺤﺎظ ﺗﺄﻣﻴﻦ ﺣﺮارت و ﺟﻠﻮﮔﻴﺮي از اﺗﻼف آن ﺑﺮاي ﺳﺎﺧﺘﻤﺎنﻫﺎي ﺟﻨﻮﺑﻲ در ﻓﺼﻮل ﻳﺎد ﺷﺪه ﻣﻲﺑﺎﻳﺴﺖ ﺗﻤﻬﻴﺪات وﻳﮋه اي در زﻣﻴﻨﺔ ﻋﺎﻳﻖ ﻛﺎري و ﺟﻬﺖﮔﻴﺮي اﺑﻨﻴﻪ ﺻﻮرت ﭘﺬﻳﺮد
جهت شیب شهر مشهد
- دشت مشهد دارای شیب ملایمی از غرب به جنوب شرقی و در امتداد جنوب به شمال شرقی است
- مشهد در نواحی گسترش یافته در قسمت غربی و جنوبی که به دامنه ارتفاعات پیوند خورده است دارای شیب های تند تری نسبت به دیگر محدوده های شهر میباشد
- مناطقی که در محدوده بلوار پیروزی و بلوارهای موازی ان به سمت ارتفاعات است و یا منطقه سیدی دارای شیب به سمت مرکز میباشد
میزان تبخیر در شهر مشهد
ﻗﺪرت ﺗﺒﺨﻴﺮ ﻫﻮا، راﺑﻄﺔ ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﺑﺎ درﺟﻪ ﺣﺮارت ﻫﻮا و ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد دارد و ﺑﺎ ﻓﺸﺎر ﻫﻮا و رﻃﻮﺑﺖ ﻧﺴﺒﻲ راﺑﻄﺔ ﻣﻌﻜﻮس دارد. ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ ﻫﺮ ﭼﻪ ﻫﻮا ﮔﺮم ﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻳﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﺎد ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ ﻗﺪرت ﺗﺒﺨﻴﺮ آب در ﻫﻮا ﺑﻴﺶﺗﺮ و ﻫﺮ ﭼﻪ رﻃﻮﺑﺖ ﻧﺴﺒﻲ ﻳﺎ ﻓﺸﺎر ﺑﺨﺎر آب ﻣﻮﺟﻮد در آن ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﺎﺷﺪ، ﻗﺪرت ﺗﺒﺨﻴﺮ آب در ﻫﻮا ﻛﻢﺗﺮ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﺎر اﻳﺴﺘﮕﺎه ﻫﻮاﺷﻨﺎﺳﻲ ﻣﺸﻬﺪ ﺑﻴﻦ ﺳﺎلﻫﺎی (43-73) ﻣﻴﺎﻧﮕﻴﻦ ﻣﺎﻫﺎﻧﺔ ﺗﺒﺨﻴﺮ در ﻣﺎه ﺗﻴﺮ و ﻣﺮداد ﻛﻪ ﮔﺮﻣﺘﺮﻳﻦ ﻣﺎه ﺳﺎل اﺳﺖ و در ﺣﺎﻟﺖ ﺣﺪاﻛﺜﺮ در ﻣﺎه ﺗﻴﺮ ﺑ ﻪﻃﻮر ﻣﺘﻮﺳﻂ روزاﻧﻪ 11 میلی متر اب در هوا بخار میشود
میزان بارندگی در شهر مشهد
- بارندگی به طور کلی در شهرستان مشهد کم است میزان بارندگی در شهر مشهد 200-400 میلیمتر در سال میباشد میانگین تبخیر سالانه نیز 1400 – 2400 میلی متر است در این اقلیم عموما بارندگی بصورت رگبار، شدید با تغیرات بارش و توزیع نامناسب ماهانه و فصلی بارش در سال میباشد (منبع:رمضان طهماسبی،رضا رجبی ثانی،”بهره برداری از منابع اب در بیابان”)
- مجموع بارندگی از سال 1375 تا 1384، در هیچ ماهی بیش از 200 میلیمتر نبوده است (وزارت ﻣﺴﻜﻦ و ﺷﻬﺮﺳﺎزي ﺷﻬﺮداري ﻣﺸﻬﺪ -ﻣﻬﻨﺪﺳﺎن ﻣﺸﺎور ﻓﺮﻧﻬﺎد)
- ریزش های این حوضه مربوط به اواخر پائیز و زمستان میباشد که عموما بصورت جبهه ای هستند (بارندگی در پاییز بسیار ناچیز است)
- بارندگی های پراکنده در فصل بهار و بندرت در تابستان نیز وجود دارد
- بارانی ترین ماه های سال بهمن و اسفند میباشد (در دو ماه اخر سال و اوایل سال جدید بارندگی به صورت رگبار است)
- درصد بارندگی در مناطق نیمه خشک در بهار 23%و در پائیز26%و در زمستان 51% میباشد
ارتفاع شهر مشهد از سطح دریا
ارتفاع شهر مشهد از سطح دریای ازاد (خلیج فارس):
شمال شهر مشهد دارای ارتفاعی بین 980 تا 1014 متر میباشد
جنوب شهر مشهد دارای ارتفاعی بین 970 تا 1050 متر میباشد
غرب شهر مشهد دارای ارتفاعی بین 1070 تا 1100 متر میباشد
شرق شهر مشهد دارای ارتفاعی بین 920 تا 960 متر میباشد
مرکز شهر مشهد (میدان شهدا دارای ارتفاع 980 متر و میدان فردوسی دارای ارتفاع 1000 متر) میباشد
با احتساب جمیع موارد بیشینه ارتفاع شهر مشهد از سطح دریاهای ازاد 1100 متر و کمینه ارتفاع شهر مشهد از سطح دریاهای ازاد 920 متر میباشد و میتوان گفت شهر مشهد از سطح دریاهای ازاد حدود 1000 متر بالاتر است
ساعات افتابی در شهر مشهد
ساعات افتابی در مشهد در طول سال مقدار قابل ملاحظه ای است. کم ترین ساعات افتابی در بهمن ماه و بیشترین ان در تیرماه است
وضعیت منابع ابی شهر مشهد
بارندگی در شهر مشهد به دلیل قرار گرفتن در منطقه نیمه بیابانی کم است و از بدو پیدایش این شهر با معضل کم ابی دچار بوده است
وضعیت زلزله خیزی شهر مشهد
از نظر زلزله خیزی شهر مشهد جزو بی زیان ترین تا کم زیان ترین مناطق محسوب میگردد
منبع:
مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”
نقشه های شهر مشهد
توجه: برخی نقشه ها مربوط به طرح جامع وزارت مسکن و شهرسازی در سال 1385 میباشد وبا توجه به گسترش شهر مشهد در طی سالهای اخیر محدده قانونی شهر مشهد احتمالا بیشتر از ان چیزی است که دراین نقشه ها وجود دارد