خانه های تاریخی شهر مشهد :
Historic houses
اشنایی بیشتر با طراحی،عناصر سازنده وساختار خانه های تاریخی مشهد:
طراحی خانه ها:
عوامل موثر در متفاوت بودن طراحی خانه ها:
- زمان ساخت بنا
- وضعیت اقتصادی صاحب بنا
- امکانات و مصالح در دسترس
- ابعاد زمین،
- جنبه های کارکردی بنا
- نحوه قرار گیری فضاهای مورد نیاز
- ترکیب این فضاها برای راحتی ساکنان
- تنوع و تزئین برای در امدن از یکنواختی
درونگرایی:
معماری درونگرا:
- درونگرا به معنای تودار بودن است
- در معماری ایرانی در نمای بیرونی ان و در گذر های پر پیچ و خم چیزی جز خشت و گل دیده نمیشود
- ولی در داخل دنیایی از زیبایی دارد که به ان درونگرا میگویند،حیاط در این خانه ها نقش مهمی دارد،
ویژگی های خانه های درونگرا:
نداشتن ارتباط بصری مستقیم فضاهای داخل با فضاهای شهری بیرون،فضاهای مختلف را عنصری مانند حیاط یا صفه های سرپوشیده سازماندهی میکند و بازشوها و روزن ها به طرف این عناصر باز میشود
خانه های یک بخشی درونگرا:
- به شیوه ساده تر و ابعاد کوچکتر از خانه های اعیانی درونگرا ساخته میشوند
- فضاهای مختلف پیرامون حیاط شکل میگرفتند
- فضای مجزایی مانند خانه های اعیانی برای مهمان وجود ندارد
- طراحی مانند بخش اندرونی خانه های اعیانی درونگرا است
اکثر خانه های تاریخی مشهد درونگرا میباشند مانند خانه های تاریخی داروغه،توکلی،پریشانی،اکبرزاده،طلایی و…
پیمون به کار رفته:
انواع پیمون خانه های ایرانی :
پیمون بزرگ،پیمون کوچک،خرده پیمون
پیمون بزرگ:
شکل حیاط در این نوع از خانه ها از تناسب طلایی بدست می اید،ابعاد ان 48.48 است ،ابعاد پنجره ها یک گز تا دو گز و دو گره بوده است(در مشهد نداریم)
پیمون کوچک:
- ارزان و راحت است ،حیاط را با تناسب طلایی میگرفتند
- ابعاد ان 32.32متر بوده است،ترکیب ان شبیه پیمون بزرگ بوده است
- وسط ان دو سه دری و یک پنج دری قرار میگرفتند
- اتاق میهمان در بیرون خانه میباشد،ابعاد درب و پنجره چهارده الی شانزده گره است
خرده پیمون:
خانه کوچک و درویشانه است ،2تا 3 اتاق دارد ،دارای اندرونی و بیرونی است،ورودی بیرونی و اندرونی ان جدا است،عرض درها 92 سانت بوده است
خانه های تاریخی مشهد:
با پیمون های کوچک و خرده پیمون با “تغییراتی که مختص جغرافیای شهر” است ساخته شده اند
شکل و فرم ساختمان ها:
دارای شکل و پلانی مستطیل شکل هستند
نوع مصالح به کار رفته:
مصالح بنا:
- خشت،اجر،چوب،کاشی،گچ،اهک،فلز مصالح به کار رفته هستند
- مصالح به کار رفته در جسم دیوارها عمدتا از اجر است
- دیوارهای باربر ضخیم بودند
- استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا باعث میشود گرمای محیط پیرامون بنا با مدت زمان تاخیری بیشتری از بدنه دیوار عبور کرده و به فضاهای داخلی راه یابد
تزئینات نمای خارجی:
- کالبد بیرونی بنا ساده بوده است
- دارای سقف های شیروانی با جنسی از ورق فلزی
- تقارن در نما به کار رفته است
- در لبه های بام گلویی هایی به صورت ریتمی به کار رفته است
- نمای کار شده از زیر بام شروع میشود با کنگره ها و دندانه موشی هایی که توسط اجر ایجاد شده اند
- تزئینات اجری از نوع مهری،قالبی با کاشی کاری به سبک معقلی که از ترکیب اجر با کاشی هایی به رنگ زرد،ابی،سورمه ای ایجاد شده اند
- تزئینات در بدنه خانه هایی که در خیابان های اصلی ساخته شده اند بیشتر از تزئینات خانه هایی است که در کوچه های فرعی قرار دارند
- در نما ستون های اجری به کار رفته است
- خانه هایی که در حاشیه خیابان های اصلی مانند بالا خیابان قرار دارند در نمای بیرونی دارای ایوان هستند
- در بالای درب ورودی برخی خانه ها کتیبه هایی با مزمون ایات قرانی قرار دارد
- در نمای بیرونی ناودانی های فلزی روکاری دیده میشود که تا روی زمین پایین امده اند در قسمت بالای این ناودانی ها برخی دارای تزئینات میباشند این ناودانی ها برخی روی ستون های اجری و برخی نیز در کنار این ستون ها تا پایین امده است
سردرب
سردرب:
- شاخص ترین عنصر نمای بیرونی است (کالبد بیرونی بنا ساده بوده است)
- در برخی خانه ها با طاق نماهای نماسازی شده و با پوشش نیم گنبدی با تزئینات گچبری،اجری و کاشی
- تزئینات سردرب ها اجری با کاشی های زرد و لاجورذی که به صورت معقلی تزئین گردیده اند
- در اکثر خانه ها در سردب کتیبه ای از ایه های قرانی استفاده شده است
-
درب ورودی اصلی:
درب ها:
- درب ورودی از جنس چوب است و همچنین دارای چهارچوبی نیز از جنس چوب میباشد
- درب ها دو لنگه(دولته) با قاب مستطیل شکل میباشند
- دارای کلون و دو عنصر فلزی حلقه ای و چکش مانند که بر روی درب ها جای داشته است
- حلقه برای درب زدن زنان و کوبه یا چکش برای درب زدن مردان بوده است
دسترسی ها:
- به جهت بهره گیری از پتانسیل حرارتی تمامی خانه های ساخته شده در این دوره پایین تر از سطح پیاده رو ها میباشند و پله میخورند و دسترسی از بیرون به داخل حیاط بعد از پایین رفتن از پله ها و با عبور از راهرویی میسر میشود که به عنوان فیلتر قرار داده شده است
- دسترسی از حیاط به فضای داخلی با استفاده از هشتی و دالان میسر میشود
هشتی ها:
هشتی:
- بعد از درب ورودی وارد هشتی یا کریاس میشدند
- منظور از هشتی قسمتی که از فضاهای داخلی بیرون امده و تنها جایی است که با بیرون خانه ارتباط دارد
- اما مفهوم هشت عدد هشت نیست و هشتی ها گاهی به شکل مربع و دیگر اشکال نیز بودند
- هرچند در بیشتر مواقع شکل ان هشت ضلعی است
- این فضا و راهروهای پیچ در پیچ منتهی به حیاط های اندرونی و بیرونی مانع دید افراد غریبه به داخل حریم خانه میشده است
- ایجاد مکث، تقسیم فضایی و فضایی جهت انتظار از عملکرد های دیگر هشتی است
- انواع هشت ضلعی هایی که در هشتی خانه استفاده میشود:هشت گوش کامل،هشت و نیم هشت،نگینی،کشکولی
حیاط:
حیاط یا میانسرا:
- یکی از عناصر مهم خانه های سنتی ایران به ویژه در انواع درون گرا حیاط است
- حیاط در کنار کارکردهای اصلی ارتباطی و فضاسازی در بسیاری از مناطق نقش باغ را بر عهده دارد
- حیاط بخش روباز خانه که در میان سرا جای دارد و اتاق های گوناگون گرداگرد ان ساخته شده و رو به حیاط باز میشود
- در قسمت شمالی میانسرا یورت های افتاب رو مستقر است و در جنوب که پر سایه است بخش تابستانی قرار دارد
- در شرق یورت های کم اهمیت و انبار و غربال جایگزین می گردد این فضاها بیشتر از سقف نور میگیرند و کمتر در و روزن به میانسرا دارند در برخی موارد اختصاص به ناگونیایی زمین نیز دارد
- برخی از خانه ها دارای زیرزمین برای روزهای گرم تابستان بوده اند که درب ان از حیاط بودند
- بناهای حیاط دار در ایران قدمتی هشت هزار ساله دارند
- حیاط ها مستطیل شکل و در میانه ان حوضی کشیده و پیرامون ان باغچه قرار دارد
موارد استفاده از حیاط:
وحدت دهنده چند عنصر،ارتباط دهنده چند فضا،برای ایجاد محیطی سرسبز و با نشاط،هواکش برای گذر جریان های باد،عنصری برای سازماندهی فضاهای مختلف،حریمی امن و ارام برای اسایش خانواده
نحوه قرار گیری بخش های مختلف خانه:
نحوه قرار گیری بخش های مختلف خانه:
- فضاهای مهم در جبهه اصلی بنا و ضلع مقابل ان قرار میگرفتند(تابستان نشین،زمستان نشین)
- در ضلع شرقی و غربی بنا فضاهای خدماتی قرار میگرفت
- در قرار گیری فضاهای مختلف معماری تلاش میشد اصل تقارن و قرینه سازی رعایت شود
- نمونه این تقسیمات داخلی و قرار گیری بخش های مختلف را میتوان در خانه داروغه مشاهده کرد
پنجره ها:
- مشهد چون در منطقه گرم واقع شده است بازشوهای سطوح بیرونی و رو به معابر در حداقل ممکن است
- کم بودن بازشوهای سطوح بیرون سبب میشود فضاهای داخلی کمتر تحت شرایط حاد جوی پیرامون بنا قرار گیرد
- بیشترین سطوح بازشوها و پنجره ها رو به محدوده حفاظت شده حیاط مرکزی است
- پنجره ها از جنس چوب میباشند
- فرم پنجره ها مستطیل شکل و ارتفاع پنجره ها از عرض انها بیشتر است بالای پنجره ها تزئیناتی انجام شده است
دید و منظر:
غالبا خانه ها به بیرون دید و منظر نداشتند به غیر از خانه هایی که در حاشیه خیابان های اصلی واقع بودند و دارای ایوان و پنجره هایی در جداره بیرونی هستند
پلکان:
در ورود از بیرون از خانه به داخل خانه با توجه به پائین بودن خانه نسبت به سطح معابر پله هایی تعبیه شده است و همچنین در داخل حیاط در وسط و یا از کناره ها پلکانی برای ورود به فضای داخلی تعبیه شده است
ایوان:
ایوان:
- ایوان فضای نیمه باز است که در نمای اصلی بنا و به اشکال مختلف ظاهر میشود
- متداولترین شکل ایوان فضای طاقدار عمیقی که در مرکز نما ساخته شده است
- شکل دیگر ایوان در خانه های برون گرا دیده میشود که در نمای اصلی و در چند جبهه بنا ساخته میشود پوشش ان به صورت طاقی یا مسطح تیر پوش است
- ایوان با ایجاد فضایی حائل بین فضای سرپوشیده و روباز مانع از تابش مستقیم افتاب و بارندگی و نفوذ انها به داخل اتاق ها میگردد
- از خانه های ایوان دار میتوان به خانه داروغه،خانه داوودی اشاره کرد
تابش بند،ارسی،خرک پوش:
تابش بند،ارسی،خرک پوش:
- برای جلوگیری از تابش افتاب ازپنام های افقی و عمودی استفاده میکردند
- تابش بند یا تووش بند یا افتاب شکن تیغه هایی به عرض 6-15 سانتی متر است که گاهی ارتفاع ان به پنج متر هم میرسد و باکمک گچ ونی ان را میساختند
- معمولا در بالای در و پنجره ها کلافی میکشیدند که در واقع تابش بند افقی بود و بر روی ان گلجام قرار میگرفت
- حاشیه گلجام نقش گل و بوته داشته است و وسط ان را جام میکردند بالای ان نیز خرک پوش میشده است که به وسیله گچ عمل می امده است
- ارسی(یعنی گشاده و باز) برای جلوگیری از گرما این عنصر بعد ها شکل دیگری به خود گرفته است و در بالای ان با یک عنصر نیم دایره و یا چهار گوش قرار گرفته است
راهروها:
راهرو:
- برای وارد شدن به فضاهای مختلف از جمله فضای مهمانی و اندرونی میبایست از راهروهایی عبور کنند
- راهروهای دارای پیچ و خم را دالان میگفتند راهروی سرپوشیده بزرگ را نیز دالان میگفتند
- دو طرف سه دری ها در برخی از خانه ها نیز راهرو قرار میگرفت
- اگر دو طرف تالار راهروها کمی پهن تر باشند ان را تخت گاه گویند
اتاق ها:
اتاق ها:
- ابعاد اتاق ها و موقعیت قرار گرفتن انها بر اساس ارزش و جایگاهی که دارند متفاوت است
- اتاق های نشیمن و خواب معمولا سه دری و پنج دری بودند
- اتاق ها یا به صورت مستقیم و از طریق ایوان ها با حیاط مرتبط بودند و یا از طریق راهروو کفشکن ها
- نورگیری اتاق ها متفاوت بوده است در متداولترین شکل از طریق ارسی،پنجره ها،روزنه های بالای درگاه روشنایی لازم تامین میشد و در مواردی از سقف اتاق ها نور میگرفت
اتاق های سه دری:
اتاق خواب بوده است،ابعاد ان انسانی،در پشت ان پستویی همراه با گنجه ای عمیق در دار جای داشته است ارتفاع طاقچه پایینی1.66 سانتی متر و ارتفاع طاقچه بالا دو گز بوده است
اتاق پنج دری:
اتاق مهمان و نشیمن بوده است و دسترسی به ان از طریق راهرو و کفشکن های کناری صورت میگرفته است ،طاقچه ها و رف ها ،بخاری دیواری و محل هایی برای قرار دادن چراغ تعبیه میکردند
پوشش سقف اتاق ها با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی از نوع طاق کم عمق و یا مسطح تیر پوش و در مواردی گنبدی بود
پوشش در خانه های تاریخی مشهد تیرپوش بوده است
تزئینات داخلی:
گچبری و گچ کاری و رنگ تزئینات داخلی هستند
نور:
نور به صورت مصنوعی و همچنین طبیعی از طریق پنجره ها و باز شوهای رو به حیاط و ایوان تامین شده است
پوشش سقف:
خانه هایی که از دوره پهلوی باقی مانده اند دارای پشت بام شیروانی با پوشش ورقه های فلزی میباشند در داخل سقف کاذب زده شده است
منابع:
1-غلامحسین معماریان،”معماری ایرانی”
2-محمد کریم پیرنیا،”معماری اسلامی”
3-اکبر زرگر،”درامدی بر شناخت معماری روستایی ایران”
4-غلامحسین معماریان،”اشنایی با معماری مسکونی ایران،گونه شناسی درونگرا و برونگرا”
5-مرتضی فرح بخش،فیروز حناچی،معصومه غنایی،” گونه شناسی خانه های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد”
6-محمدعلی صدرالمتالهین لاهیجانی”تاریخ و جغرافیای شهر مشهد”،تصحیح:محمد رضا قصابیان
7-گنجنامه خانه های: اصفهان،کاشان ،یزد
8-مجله هنر و معماری
9-مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”