مشهد>گردشگری تاریخی>محله های تاریخی
قدیمی ترین محله های مشهد
تا هنگامی که رشد عناصر را از ابتدا نبینیم در هیچ جا نمیتوان بهترین بصیرت را در مورد درون انها بدست اورد (ارسطو)
محله های تاریخی مشهد از ابتدا تا اخر قاجار
قسمتی از شهر با چندین خیابان، کوچه، و مغازه، کوی، برزن را محله گویند.(منبع:فرهنگ لغت دهخدا)
محله ها یکی از عناصر اصلی تشخص شهرها در ارسن شهری(محله،کوچه،میدان،بازار،خیابان،مسجد،حمام،خانقاه و…) در شهرهای ایرانی اسلامی میباشند
مقدمه:
شهر مشهد تا اواخر دوره قاجار بافت سنتی خود را که شامل محلات قدیمی ،کوچه ها و معابر باریک و بعضی گذر های سرپوشیده موسوم به ساباط بود حفظ کرده بود (کوچه های تو در تو،باریک عرض یک متر و هفتاد سانت (دو دست باز)و تعداد زیادی کوچه های بنبست یک متری
تاریخچه محلات قدیمی شهر مشهد تا اواخر قاجار:
محله های شهر مشهد تا اواخر دوره قاجار در محدوده خندق و باروی شهر مشهد و در محیطی کوچک قرار داشتند مک گرگور که در سال 1254 ه.ش از شهر مشهد بازدید کرده است محیط شهرمشهد را برابر 9627 متر می داند وزارت انگلستان در هند در سال 1289ه.ش محیط شهر را 6 مایل(9.65 کیلومتر)، عرض شهر مشهد را یک مایل معادل 1.6 کیلومتر بیان میکند 2 در این محیط کوچک خانه ها و کوچه ها در بافت پیرامون حرم تو درتو بودند و تعدای از این خانه ها و کوچه ها یک محله را شکل می دادند ساکنین برخی محله ها تا عهد ناصری کم بودند و این محله ها دارای زمین های بایر و غیر مسکون بودند که تبدیل به باغ،مزرعه شده بودند تعداد خانه ها در سال 1257ه.ش 9581 باب بوده است که با توسعه شهر در سال 1291ه.ش به سی هزار باب خانه افزایش می یابد امار نفوس مشهد در سال 1257 ه.ش بنا به گزارش زین العابدین میرزای قاجار 57287 نفر بوده است2 برخی محله ها مانند نوغان،سرشور،سراب،عیدگاه و …محله های بزرگتری بودند محله های کوچک تر مانند محله جدیدها،محله سرحوضان و…در این محله های بزرگتر قرار داشتند هر محله به کدخدایی جهت اداره ان محله سپرده شده بودند اقلیت های مذهبی هم در شهر مشهد زندگی میکردند محله جدیدی ها یا جهود ها که در محله بزرگتر عیدگاه قرار داشته است مختص یهودیان بوده است که به کار معامله ،تجارت و کهنه فروشی مشغول بودند1 بیرون حصار و دروازه های شهر زمین کشاورزی و راه های روستایی بوده است
محله های تاریخی مشهد از قاجار تا امروز
مقدمه:
حصار و دروازه ها تا اوایل دوره پهلوی اول بودند و سپس برچیده میشوند مولف کتاب حدیقة الرضویه در سال 1326 ه.ش از شهر مشهد بازدید کرده است او شهر مشهد را چنین شرح میدهد: “الحال که سال 1366 قمری است مشهد دارای دروازه نیست به ملاحظه این که اراضی سعد اباد،عشرت اباد،الندشت،احمد اباد،دستجرد و کوهسنگی جزء شهر گردیده اند و بر ابادی این شهرستان فوق التصور افزوده شده است ” نقشه کشی خیابان ها در دوره پهلوی انجام میشود و خیابان های جدیدی به محدوده تاریخی اضافه میگردند امروزه این مناطق نیز با توجه به گذشت زمان جزو مناطق قدیمی شهر به شمار می ایند
در فاصله سالهای 1300 تا اکنون که پایان قرن فرارسیده است در سه دوره تغییرات عمده ای در بافت تاریخی شهر مشهد روی داده است که موجب تخریب و تغییرات مهمی در این بافت تاریخی گردیده است اولین دوره این تغییرات در اوایل سلطنت رضاشاه کبیر روی میدهد دومین دوره تغییرات در دوره پادشاه فقید ایران محمد رضا شاه پهلوی روی میدهد و سومین تغییر در جمهوری اسلامی و در سالهای 1383 به بعد روی میدهد با توجه به این تغییرات محلات قدیمی شهر دچار دگرگونی عمده ای شدند و ساخت و ساز ها الگوی نامنظم شعاعی مرکز شهر مشهد به بافت خطی و منظم تغییر یافتند (منبع:مجتبی لطفی،عکاس وپژوهشگر)
تغییرات بافت تاریخی در دوره رضاشاه به شرح زیر است:
- در این دوره حصار و باروی دور شهر مشهد برچیده میشود و شهر بتدریج به خارج از حصار کشیده میگردد وگسترش می یابد
- کشیده شدن میدان به دور ساختمان های حرم که در دو مرحله در سالهای 1308 فلکه شمالی و در سال 1309 فلکه جنوبی اجرا میگردد و در نتیجه کشیده شدن این میدان خیابان های نوبنیاد طبرسی و تهران به فلکه حضرتی مرتبط شدند و ارتباط حرم با چهار جهت شهر برقرار شد خیابان طبزسی محله نوغان را به دو قسمت تقسیم کرد و خیابان تهران محله سرشور را به دو قسمت تقسیم کرد
- کشیده شدن خیابان ارگ (امام خمینی فعلی،پهلوی سابق) در طی سالهای 1307 تا 1309 که از ارگ (محدوده بانک مرکزی فعلی) شروع میشد و به سمت بالا خیابان ادامه می یافت محلات ارگ و سراب را به دو قسمت تقسیم کردند این خیابان زمینه ساز بوجود امدن میدان شاه(شهدای فعلی) شد این میدان بعد ها به عنوان مرکز اصلی شهر قرار گرفت
- کشیده شدن خیابان شاهرضا (خیابان خاکی) ،کشیده شدن خیابان فوزیه (دانشگاه) و ادامه ان در زمین های الندشت معروف به خیابان کوهسنگی (اسدی ) ،کشیده شدن دومین خیابان شرقی غربی مشهد معروف به خیابان کج در سال 1309 (خیابان خسروی نو) هر کدام به نوعی قسمت هایی از این بافت تاریخی را تخریب کردند
در نتیجه این تغییرات کسانی که خانه هایشان خراب شده بود و همچنین مهاجرین تازه وارد به شهر ناگزیر به ساخت و ساز در خارج از بافت تاریخی شهر مشهد گردیدند که موجب توسعه فیزیکی شهر مشهد شدند و برخی باغ ها و روستاها را نیز وارد بافت شهری مشهد کردند
تغییرات بافت تاریخی در دوره پهلوی دوم به شرح زیر است :
مهم ترین حرکت از لحاظ دگرگونی در بافت قدیمی شهر مشهد در دهه پنجاه در قالب طرح توسعه و نوسازی اطراف حرم توسط اقای ولیان استاندار خراسان اجرا شد در این طرح همه بناها تا شعاع 320 متر از گنبد حرم تخریب شدند اجرای این طرح بازار قدیمی و چند صد ساله شهر مشهد و نیز بافت قدیمی شهر مشهد را از بین بردند و موجب شد بازار رضا به منظور واگذاری به کسبه ای که مغازه های انها تخریب گردیده بود ساخته گردد این طرح در سال 1352 به اقای داریوش بوربور ارشیتکت و شهر ساز ارائه میشود و در سال 54 نیز این طرح اجرا میگردد امارگیری و مطالعات اولیه منطقه توسط یک اکیپ 50 نفره از متخصصان مختلف ارشیتکت،ترافیک،جامعه شناس و….ظرف مدت شش ماه به صورت فشرده زیر نظر مهندس بوربور اغاز میگردد نحوه امارگیری بصورت جمع اوری داده در محل بوده است جدول زیر قسمتی از داده های جمع اوری شده است
| جمعت ساکن منطقه | ساختمان های منطقه | نوع مالکیت ساختمانها | کاربری ساختمان های منطقه | مشاغل |
| 6602 نفر | 57 درصد دوطبقه،33 درصد یک طبقه،3/1 درصد چهارطبقه،1ساختمان هفت طبقه | 8/69 مالکیت شخصی،12 درصد استان قدس،7/9 درصد ابنیه تاریخی و 5/8 درصد وقفی | 32 درصد مسکونی،1/31 درصد مغازه سرقفلی،مسافرخانه4/13 درصد،کارگاه3/12 ،ساختمان های عمومی8/5،طبی 7/2 ،مذهبی0.5 درصد | خواروبار فروشی،قالی فروشی،پیراهن فروشی،خرازی،کفش فروشی،پارچه فروشی ،لباس فروشی،جواهر فروشی و قهوه خانه |
| افراد شاغل منطقه | تعداد فروشگاه | کارگاه ها | تعداد تجارتخانه | تعداد مسافرخانه |
| 9845 نفر | 2411 عدد (تعداد مغازه ها نزدیک یک سوم کل ساختمان ها) | 438 عدد که شامل مشاغل حلبی ساز،فیروزه تراش،کفاشی،خیاطی،موزائیک سازی،سنگ تراشی، جواهر سازی،نجاری،اهنگری | 115عدد 5/18 درصد تجارت فرش،5/9 درصد چای،1/6 بانک،1/6 موادغذایی،1/6 قندو شکر،3/4 درصد برنج | 2145عدد که وضع بسیار ناگوار و غیربهداشتی دارند |
به غیر از این طرح ساخت ایستگاه راه اهن،فرودگاه (بهره برداری از فرودگاه سال 1342)و …. موجب توسعه شهر مشهد شدند و تغییرات اساسی در بافت شهر مشهد بوجود اوردند
تغیرات بافت تاریخی پس از انقلاب و در دوره جمهوری اسلامی به شرح زیر است:
در سال 1383 طرحی با هدف نوسازی بافت فرسوده و گره گشایی از ترافیک مرکز شهر با عنوان طرح ساماندهی میدان شهدا اغاز میگردد این طرح علی رغم هزینه هنگفتی که داشته است و سالهای بسیاری که صرف ساخت ان گردید هیچگونه کمکی که به حل ترافیک ان منطقه نکرده است باعث تخریب بخش عمده ای از بافت تاریخی بالا خیابان نیز شده است و علاوه بر این میدان شهدا را که سابق بر ان نقش بسزایی در ایجاد خاطره جمعی و حس نوستالژیک برای شهروندان مشهدی را ایفا می نمود تخریب کرد و قسمت عمده ای از بافت تاریخی و فرهنگی شهر مشهد را از بین برد تنها چیزی که در اجرای طرح میدان شهدا میتوان عنوان کرد این طرح تقلیدی کورکورانه از طرح های دوره پهلوی می باشد پس از ان نیز طرح های دیگری در منطقه پائین خیابان اجرا گردید مانند کشیده شدن بلوار شارستان که این طرح ها نیز قسمت های دیگری از بافت تاریخی شهر مشهد را تخریب نمود(منبع:مجتبی لطفی،عکاس و پژوهشگر)
نتیجه:
با وجود تخریب گسترده بافت تاریخی شهر مشهد هنوز هم با عبور از مناطق قدیمی شهر میتوان اثار گذشته را دید اثاری از قبیل خانه های قدیمی،کوچه های قدیمی، اسامی گذشته،مغازه ها،سراها و بازارهای قدیمی،و بسیاری اثار دیگر که حس نوستالژیک را برای شهروندان مشهدی تداعی میکند
لیست محله های تاریخی تا اواخر عهد ناصری:5
- محله تپل محله
- محله چهار باغ
- محله سه سوق
- محله مرویها
- محله سیاوون(سیابون)
- محله کشمیری ها
- محله چه نو
- محله سرحوضان
منابع:
- علیرضا رضوانی،”در جستجوی هویت شهری وزارت مسکن و شهرسازی”
- محمدعلی صدرالمتالهین لاهیجانی”تاریخ و جغرافیای شهر مشهد”،تصحیح:محمد رضا قصابیان
- مهندس بوربور،مقاله نوسازی حرم امام رضا،”مجله هنر و معماری شماره 20″دی-اسفند سال 1352″
- واحد نقشه برداری ارتش،”نقشه سال 1333 شهر مشهد”
- بهروز طاهرنیا،”مشهد از نگاه سیاحان”
- مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”
برای اشنایی بیشتر با بازار های شهر مشهد
مجتبی لطفی