حمام های تاریخی شهرستان مشهد،بینالود:
مقدمه:
پاکیزه گی از فرائض اسلام و دیگر ادیان و ائین ها در ایران میباشد از این رو ساخت حمام در ایران یک عمل صالح محسوب میگردیده است
لیست حمام های قدیمی شهرستان مشهد،بینالود:
حمام های خزینه ای:
مهدی قلی بیگ،حمام کوشک اباد،پیوه ژن،ازغد،سربرج ،گبرها (روستای کنگ)،حمام کاروان سرای طرق،کاروانسرای اسحاق خانی
حمام های دوشی :
حمام روستای قاسم اباد،کوشک مهدی،چاهشک،ده بار نام برد
همه چیز در مورد حمام های تاریخی:
مشخصه حمام های شهر ها در گذشته:
مشخصه حمام های شهر ها در گذشته:
- سر در اکثرحمام های مشهد مزین به نقش هایی از قهرمان های اسطوره ای ایران که در شاهنامه ذکر شده است میباشند
- مشخصه دیگر این که جلوی درب حمامها لنگ های قرمز متعددی بوده که برای خشک کردن اویزان میکردند و هر عابری از روی این مشخصه به وجود حمام پی میبرده است
- به غیر از این موارد به مشام رسیدن بوی بد و متعفنی که از سوختن خار و خاشاک به همراه سوختن مدفوع حیوانات ایجاد میگردیده از دیگر نشانه های حمام بوده است.
ساختار حمام ها:
ساختار حمام ها:
- حمام ها تا دوره پهلوی خزینه ای بودند و از ان دوره به بعد حمام های دوشی رواج پیدا کردند
- در طراحی بنای حمام ها مانند دیگر اماکنی که در گذشته ساخته میشدند از پیمون ها (اندازه و معیار) استفاده میکردند
- از ویژه گی های معماری ایرانی مانند مردم واری،درونگرایی،نیارش،خودبسندگی،پرهیز از بیهودگی نیز در ساخت حمام ها بهره میبردند
- حمام های ایرانی بسیار هوشمندانه ساخته میشدند به عنوان نمونه با ایجاد راهروهایی در حد فاصل دهلیز و ورودی حمام باعث تعدیل دمای سرد بیرون وگرم داخل میشدند و از این طریق مانع از سرماخوردن مراجعان میگردیدند و همین تکنیک را در داخل حمام بین فضای سرد و گرم نیز به کار میبردند
حمام های خزینه ای:
حمام های خزینه ای:
بنای زیرزمینی وسیعی بودندبا تعدادی سقف های گنبدی که در مرکز انها روزنه ای برای رسیدن نور و روشنایی در فضای داخل حمام تعبیه شده بود و دارای قسمت های متعددی از قبیل سرپینه،میان در،گرمخانه،گلخن(تون) بود
پینه(سرای نخست،رختکن):
پینه(سرای نخست،رختکن):
- در ابتدا پس از ورود و عبور از راهرویی وارد نخستین سالن حمام میشدند که ان را پینه یا سرای نخست یا رختکن می نامیدند
- معمولا شکل این سالن گرد و یا به شکل هشت ضلعی و یا دیگر اشکال هندسی بوده است
- در داخل این سالن نیمکت ها،طاقچه ها و یا سکوهای فرش شده ای وجود داشت
- این سالن محلی برای تعویض لباس، گفتگو و گذراندن وقت، اجرای مراسمات مختلف بوده است
- در حمام های معروف شهرهای بزرگ تزئینات مختلفی از قبیل گچبری، کاشی کاری و نقاشی نیز برای اراستن این فضا استفاده میکردند
- در این سالن حوضی از مرمر یا سنگ های عادی دیگری نیز وجود داشت تا مشتریان در بدو ورود با منظره دل انگیزی روبرو شوند
- در گوشه ای از این سالن مکان صندوق دار بود
میان در(خانه دوم):
میان در(خانه دوم):
خانه ی دوم هشتی کوچکی بود با دمای معتدل برای ارتباط بین پینه و گرم خانه تا فرد بتواند با تاخیر از گرم خانه به پینه وارد شود یا بالعکس
خانه سوم( گرم خانه):
خانه سوم( گرم خانه):
- کف این سالن را قیراندود و روی ان را با ساروج میپوشاندند و یا با استفاده از سنگ های مرمر سفید انجا را مفروش میکردند و شخصی نیز پیاپی اب گرم بر این سنگفرش میپاشید
- این فضا ساده تراز پینه است و گوشه هایی برای نشستن و شستشوی بدن دارد
- خزینه ی اب گرم و حوض اب سرد نیز در این سالن قرار داشته است و افراد با ظرفی اب گرم را از خزینه برمیداشتند و تن خود را میشستند و در انتها برای ابکشی وارد خزینه میشدند
کارکردهای دیگر حمام های قدیمی :
کارکردهای دیگر حمام های قدیمی :
حمام های بزرگ در شهر ها محل ملاقات،دیدار و گفتگو افراد طبقات مختلف بوده است و همچنین محل اجرای مراسمات مختلفی از قبیل حنابندان عروس و داماد همراه بارقص و اواز، شعر خوانی
افراد شاغل درحمام های بزرگ:
افراد شاغل درحمام های بزرگ:
- تون تاب: وظیفه نگهداری حمام ،گرم نمودن وتمیز نمودن حمام را به عهده داشت
- دلاک: وظیفه کیسه کشی و شستشوی افراد را داشت
- مشتمالچی: کسی بود که افراد را مشت و مال میداد
- پادو :وظیفه ی جفت کردن کفش اشخاص و کارهای جزئی دیگر را به عهده داشت
- حمامی: که مالک حمام بود نقش مدیریت و صندوق داری را ایفا میکرد و کارش دریافت پول حمال و مزد کارگران از مشتریان بوده و تا انتهای درب خروجی مشتریان را با دعا و خوش امدگویی بدرغه می نمود
مشکلات حمام های گذشته:
مشکلات حمام های گذشته:
به علت کمبود اب در اکثر نقاط ایران هر ده روز یکبار اب خزینه ها را تخلیه مینمودند که این امر موجبات سرایت بیماری های زیادی میگردیده است همچنین به علت نبود درجه حرارت مشخص گاهی اب سرد و گاهی بیش ازحد داغ بوده است
رسوم معمول در حمام ها :
رسوم معمول در حمام ها :
- سلمانی:در حمام های قدیم ریش تراشی و سرتراشی معمول بوده است که این کار را اوستای سلمانی انجام می داده است
- خضاب کردن:یکی دیگر از کارهایی که در حمام ها انجام میدادند خضاب کردن ریش و حنا بستن دست و پا بود این کار را دلاک پس از کیسه کشی انجام میداد
- مشت و مال:دلاک ها مشتری را روی سنگ های مرمر می خوابانند و بالشتی زیر سر انها قرار می دادند و شروع به مشت و مال میکردند
- کیسه کشی:پس از مشت ومال عمل کیسه کشی را شروع میکردند تا به این طریق چرکها را از روی پوست بدن خارج کنند و معمولا یک ساعت و نیم به طول می انجامیده
- حجامت:یکی دیگر از رسول معمول در حمام ها حجامت کردن بود و هر مرد و زن بالای پانزده سال یکی دو بار در فصل بهار حجامت میکردند و اعتقاد داشتند حجامت برای سلامتی مفید و لازم است و با این کار خون کثیف و الوده از بدن خارج میگردد عمل حجامت توسط “فصاد” یا”حجام”و بوسیله شاخ حجامت یا بادکش انجام میگرفت این عمل بعد از تمیز کردن بدن و کیسه کشی انجام می گرفت
نوبتی بودن حمام ها:
نوبتی بودن حمام ها:
حمام ها تا نیمروز در اختیار اقایان و از ان پس در اختیار بانوان قرار میگرفتند
وقف حمام ها:
وقف حمام ها:
واقفان زمینها و املاک گاهی درامد حاصل از حمامی را وقف مدارس میکردند مانند مدرسه سعدالدین که یک حمام و کاروانسرا و بعضی دکانین و املاک بران وقف بوده است
منابع:
1-مجتبی لطفی،”عکاس و پژوهشگر”